(ఆంధ్రపత్రిక, 1919 జూన్21, పుటలు 2-3)
మైసూరు ప్రభుత్వపు విద్యాశాఖాధ్యక్షులకు శ్రీయుత కట్టమంచి రామలింగారెడ్డి, ఎం.ఎ.గారు మాకిటుల వ్రాయుచున్నారు..
ఈ మధ్య వీరేశలింగము పంతులు గారి స్మరణ చిహ్నముగా సమావేశపరుపబడిన సభకు వచ్చి వారు దక్షిణ హిందూ దేశాభివృద్ధికి చేసిన సేవపట్ల నా కృతజ్ఞతను వెలిపుచ్చుటకు అవకాశము లేకపోయినందుల కెంతయు చింతించుచున్నాను. ప్రకృతకాలమున పంతులుగారు ఆంధ్రప్రముఖులలో ప్రథములని చెప్పవచ్చును. పూర్వాచారులగు బ్రాహ్మణుల వంశమున జనించినను పంతులు గారికి ఎన్ని అడ్డంకులు వచ్చినను సరకుకొనక....... స్థానమునకు చేరుకొనుటకును, స్త్రీలకు విద్యావిషయము, వితంతు వివాహము పట్ల స్వాతంత్య్ర మిప్పించుటకు ఎంతయు సేవ చేసిన మహనీయులు. బ్రాహ్మణులకును, బ్రాహ్మణేతరులకును, దేశాభివృద్ధికరములగు విషయములలో నెట్టి భేదములు లేవని పంతులుగారు తమ జీవితానుష్పానము వలన ప్రపంచమునకు చాటినారు. వాఙ్మయ ప్రపంచమున వారు చేసిన సేవ అపారము. అతి సులభమగు వచనమున గ్రంథములను వ్రాసి భాషయందు క్రొత్త మార్గములను త్రొక్కినట్టి మహనీయులు.
దీనులగు వారిపట్ల ఆ మహనీయునికి గల సానుభూతి, దాక్షిణ్యము చెప్పనలవిలేదు. ఆ మహనీయుడు పూర్వాచారుల వలన పడిన కష్టములను వినిన నెట్టి కఠిన హృదయమైనను నీరు కాకమానదు. ప్రత్యక్షముగా కొందరాయన మీద రాళ్ళను విసిరిరి. కొన్నిసార్లు ప్రాణమునకు సయితము హాని కల్పించిరి. కాని అభినవ భారతదేశము విద్యార్థుల రూపమున ఆయనను ఈ కష్టముల బారినుండి రక్షించినది. ఆయన గృహమును తగులబెట్టుటకు ప్రయత్నములు చేయబడినవి. విద్యార్థులు ఆయన గృహమును కాపుదలచేసి, అగ్ని దేవతనుండి రక్షించిరి. నిశ్చలమనస్సు కలిగి గురుదేవుని సదాభక్తి గౌరవములతో చూచు విద్యార్థులు ఆయనకు కలిగిన కష్టముల నివారణ చేయుటకు సర్వశక్తుల పనిచేసిరి. అన్యమత సహిష్ణుత గల ఇప్పటి వారలలో ననేకులు పంతులుగారి ప్రజాపత్యము క్రిందనుండిన విద్యార్థులేయని చెప్పవచ్చును. పంతులుగారికి పిల్ల వాండ్రయెడల సంపూర్ణ విశ్వాసము కలదు. పిల్లవాండ్రును పంతులు గారికి తోడునీడగ నుండి వారు చెప్పిన పనులన్నియు చేయుచుండెడివారు. పంతులు అభినవాంధ్ర దేశమునకు బ్రహ్మయనియే చెప్పవచ్చును.
పంతులుగారెంతటి మాన్యా ప్రజ్ఞావంతులు?
నిర్భయముగా విహరించు మేధావంతుల యదార్థము గోచరింపని వారికి పంతులుగారి స్వభావము అగమ్యగోచరము గాను, విరుద్ధముగానునుండెను. ఆంగ్లభాష యందు అల్పపాండిత్యము కలిగి పండితులైయున్నను, ఆధునిక యుగానుకూలమైన లక్షణములును, శీలమును వారియందు పరిపూర్ణముగా ప్రకాశించెను. కళాశాల విద్యాభ్యాసమును పట్టి బిరుదములు లేకపోయినను కేవలము ఆత్మచైతన్య ప్రభావముచే వారు బ్రాహ్మణులై యుండియు, బ్రాహ్మణులకు జన్మచే స్వతస్సిద్ధముగ నుండు దుర్గుణములను, అవరోధముల నుండి తరింపగలిగిరి. మనమందరము ఎక్కువగ భావించుకొను జీవిత వ్యాపారమునకు వారు యితరుల ఆశ్రయమందుండి బీదతనమనభవించినను, సింహమునకు సహజమైన సాహసమును, బలవంతులకు సహజమైన నిర్లక్ష్యమును వారి కాశ్రయములై యుండెను.
వారాగర్భశ్రీమంతులు కాకపోయినను, ప్రభువులపాటితో పాటు దానధర్మములను చేయగలిగిరి. ప్రకృతము ఆంధ్రదేశమున సంస్కరణోద్యమము ప్రబలముగా వ్యాపించుటకు పంతులుగారే మూలకారకులు. ఆంధ్రులు తామొక జాతివారమని ప్రకృతము చెప్పుకొనుటకు ఆత్మగౌరవము మనలోనుద్భువించేసినది పంతులు గారే.
దేశమున మన వాఙ్మయము నామావశిష్టమగుట పంతులు గారు కన్నులార చూచిరి. మన ఆచారవ్యవహారములలో సహిష్ణుత లేకుండటయు వారు కనుగొనిరి. తమ కార్య పరంపర వలన పంతులుగారు వీనియందు గల లోపములను నివారణ చేయుటకు తమ శక్తివంచన లేక పనిచేసి మన దేశ చరిత్రము కొక నూతన శకమును నిర్మించిరి.
పంతులుగారి కార్యసేవకు సహభూతురాలుగా నున్న రాజ్యలక్ష్మమ్మ గారి చరిత్రము నుదహరించకపోయిన పంతులుగారి చరిత్ర అసంపూర్తియే యనవచ్చును. ఆమె పంతులుగారికి తోడుగనుండిి, ఆయన చేయు ప్రతిపనికిని తోడగుచు భారతనారీలోకమునకు మార్గదర్శకురాలై భారత స్త్రీ చరిత్రమును పవిత్రవంతముగ చేసిన మహనీయురాలు. భార్యాభర్త లిరువురును సభావేదికలకెక్కి ఉపన్యాసములు నిచ్చునట్టి వారు కారు. తాము సత్యమని నమ్ము ప్రతి కార్యమును ఎన్ని అనివార్యములు వచ్చినను సరకుకొనక వానిని నిర్వహించునంతవరకు పట్టుదల గలవారు. ఆంధ్రదేశమునకు లభించిన కీర్తి ప్రతిష్టలకు వీరే మూల కారకులనవచ్చును.
నా విద్యార్థి దశనుండి పంతులు గారిని బాగుగా నేనెరుగుదును. మొట్టమొదట వారిని 1907 సం||న కలిసికొంటిని. నేననుకొన్న దానికన్నను గొప్ప మహత్తు ఆయన యొద్ద యున్నదని గుర్తించితిని. వాంఙ్మయ సంఘ సంస్కరణముల పట్ల ఆయన యెడ నాకెంతయో గురుభావము కలిగినది. శాస్త్రకర్మల ప్రకారము పురశవాకమునందు జరుపబడిన వితంతు వివాహమును నేను కన్నులారా చూచితిని. చెన్నపురియందలి ప్రముఖులనేకులు ఆ వివాహమునకు వచ్చియుండిరి. వివాహమైన తదనంతరము మహోత్సవమును జూచుటకు వచ్చిన అతిథులందరిని పంతులుగారు భోజనమునకు ఆహ్వానము చేసిరి. అతిథులందరు ఏవో కొన్ని కారణములను చెప్పి యొకరి వెంటవొకరు వెళ్ళుటచూడ నాకెంతయో ఆశ్చర్యమైనది. ఒకరు తామానాడు
ఉపోషముంటిమనిరి. ఆ మహోత్సవకాలమున దేవాలయము నుండి ప్రసాదమును మాత్రము తెప్పించుకొని భుజించిన బాగుండునని మరొక సంస్కర్త చెప్పెను. ఇంకొకరు తమకు కడుపునొప్పిగనున్నదనిరి. వారి ప్రవర్తనను బట్టి చూచిన వారక్కడనే యుండిన వారికి తప్పక యేదో యొక వ్యాధి రాగలదని నేను తలంచితిని. చదువుకొన్న మనుష్యులనేక సభావేదికలమీద నెక్కి యుత్సాహమును చూపువారే కాని పనిచేయవలసినపుడు ముందుకు మాత్రము రారని తమకు కలిగిన అనుభవములను అప్పుడప్పుడు చెప్పుచుండెడివారు. శ్రీయుత ఎన్... వితంతువగు తమ మేనకోడలు పంతులుగారిని శరణుజొచ్చి వివాహమాడినంతవరకు పంతులు గారికి తోడునీడగనే యుండినారు. పిమ్మట పంతులు గారితో జగడమాడి పంతులుగారిని శరణుజొచ్చి వివాహమాడినంతవరకు పంతులుగారికి తోడునీడగనే యుండినారు. పిమ్మట పంతులుగారితో జగడమాడి పంతులు గారిని విడిచిపోయినారు. ఇంకొక సంస్కర్తకు అంతర్జాతీయ వివాహములపట్ల సానుభూతి అపరిమితముగా కలదు. కాని తన కుమార్తె జాతకమునకు సరిపోవు కుర్రవాడు స్వజాతిలో తప్ప మరెచ్చటను ఆయనకు దొరకలేదు.
యువకులలో నెక్కువ యుత్సాహవంతులు, కార్యశూరులునగు బాపయ్యగారు మాత్రము పట్ట పరీక్షలో నారితేరిన వారైనను స్వలాభమును గమనింపక పంతులుగారి కార్యసేవకు తోడ్పడి వారికెంతయు సహాయము చేసిరి. కాని దైవము బాపయ్యగారు ఆంధ్రదేశమునకు నిరంతర సేవచేయుటకు ఈ లోకమున నుంచక చిన్ననాటనే తీసికొని పోయినది.
1909 సం.న వేసంగి సెలవులలో విశ్రాంతికి గాను పంతులుగారు బెంగుళూరుకు వచ్చిరి. అప్పుడు మాలేశ్వరము నివాసులగు బాయన్నగారికిని, పంతులు గారికిని కలిగిన పరిచయమును నేనెన్నటికి మరువజాలను. కీర్తిశేషులగు నా మిత్రులు ఎం.జి.గరుడాచారి గారు వారి సతీతిలకము, నాగృహమున పంతులుగారిని కలిసికొని అనుభవించిన ఆనందమును వర్ణింపనలవి కాదు. 1912 సం||మున పంతులుగారు మైసూరు నందు నా అతిథులుగా నుండిరి. అప్పుడు అదృష్టవశమున స్త్రీ విద్యాభివృద్ధిగా నెంతయో పనిచేయుచున్న నరసింహయ్యగారిని పంతులుగారు కలుసుకొనిరి. పంతులుగారు తమరినితరులు వృద్ధులని పిలిచిన సహింపజాలరు. తామింకను పిల్లవారనె పిలువబడవలయునని వారియాశ. తాము చదరంగమును యుత్సాహముతో నాడగలమనియు, తినుబండారములు ఇంకను తినుటకెంతయు కుతూహలము గలదనియు వారు చెప్పుచుండువారు. చదరంగము పిల్లవాండ్ర ఆటకాజాలదు. తినుబండారముల మీద నాకెంతయు పక్షపాతము. ప్రతిదినపు సాయంకాలపు భోజనమైన తదనంతరము పంతులుగారు తమ జీవితమున అనుభవించిన కష్టసుఖములను నాకు వివరించుచుండెడివారు. ఇవన్నియు వారి స్వీయ చరిత్రమున నుదహరింపబడినందున వానినిచట నుదహరించుట అప్రస్తుతమగును. చదరంగము నాడుటలో నాకు సామర్థ్యమున్నను, సరకుకొనక పంతులుగారు నన్నోడించుటకు సదుపాయములు కల్పించుచుండెడివాడను. సంగీతము పాడగలనని వారికెంతయు నుత్సాహము కలదు. ఈ విషయమున వారు వ్రాసిన మొదటి వ్యాసమైన తదనంతరము సంగీత విషయమున వారితో చర్చించుటయే మానుకొనినాను. నాచన సోమనాధుని గురించి పంతులుగారెల్లప్పుడు ప్రశింసించుచుండువారు. వాచన సోముని కవితాసామర్థ్యమును గురించి మాకెల్లపుడు చర్చ జరుగుచుండెడిది. నేను వ్రాసిన కవితాతత్వ విచారమను గ్రంథము నాయన యెల్లప్పుడు కొనియాడుచుండెడివారు. అచ్చుతప్పులను దిద్దుటలో పంతులుగారంతటి అసమాన ప్రజ్ఞులుండుట దుర్లభము. నా గ్రంథము ముద్రణమునుండి వెలువడకముందు అచ్చుప్రతిని సవరణలకొరకు పంతులుగారికి పంపితిని. సవరణలు చేసి పంపుటకు బదులుగా, గ్రంథముననున్న అచ్చుతప్పులన్నింటిని దిద్ది నాకుబంపిరి. ఆంధ్రకవి జీవితముల విషయమున మాకిరువురికి ఎంతయో చర్చ జరిగినది. కవిజీవితములను సంపాదించుటకును గాను వారు పడిన శ్రమ, చేసిన పరిశ్రమ వర్ణింనశక్యము.
ఆంధ్ర వాఙ్మయమున ప్రఖ్యాత గ్రంథకర్తలలో యొకరని చెప్పవచ్చును. తాము వ్రాసిన పుస్తకముల వలన జీవితమును గడిపిన వారిలో పంతులుగారొక్కరే మనలో కనపడుతున్నారు. పంతులుగారికి ప్రఖ్యాతులగు వాల్టేర్తో వాఙ్మయమున సమాన స్థానమీయవచ్చును. ఆంధ్రమున గల హాస్యప్రబంధములకు పంతులు గారే మూలకారకులు. వాఙ్మయము పంతులుగారి సేవా వ్రతమునకు ఆయుధమువలె పనిచేయగలిగినది. ప్రఖ్యాత గ్రీసు గ్రంథకర్తలగు హెయినుగారు తన సమాధిమీద ఆయుధము నుంచగోరెను. పంతులుగారి స్మరణ చిహ్నగౌరవార్థముగా వారి సమాధిమీద ఆయుధమునుంచిన బాగుగనుండగలదు.
విశ్వాసమే సేవానిరతికి ఎంతయో సహాయ భూతమయినదని పంతులుగారు నాతో యొకసారి చెప్పిరి. భావి ఫలాపేక్ష ఆయనకేమాత్రమును లేదు. సాహసముతో గూడిన యుద్యమములకు సాహసమగు విశ్వాసమే అవసరమని పంతులుగారి అభిప్రాయము. పంతులు గారికి తమ దేశీయుల మీదను, ముఖ్యముగా దేశీయ రాండ్రగు నారీమణురాండ్రపట్లను అమిత విశ్వాసము గలదు.
వీరేశలింగము పంతులుగారి వంటి దేవతలను భారతదేశమెప్పుడు మరచిపోయిన అప్పుడు మనకు దుర్దశ సంప్రాప్తమైనదనియు చెప్పవచ్చును. పంతులుగారి వంటి ధైర్యము, ఉత్సాహము, కార్యశూరత మన దేశీయులలోనెప్పుడు నాటగలమో అప్పుడే పంతులుగారి చిహ్నమును స్మరింపగలిగిన వారమగుదమని నా నిశ్చితాభిప్రాయము.
(పంపినవారు ఆచార్య వకుళాభరణం రామకృష్ణ)