పరిశీలన
- ఆచార్య మూలె విజయలక్ష్మి - 9966138779
సమాజం - సాహిత్యం - భాష ఒక దానితో ఒకటి ముడిపడి వున్న అంశాలు. ఒక సమాజ సంస్కృతి సంబంధి పదజాలం భాషలో ఇమిడి వుంటుంది. ఒక భాషలోని పదజాలం, జాతీయాలు, సామెతల్లో ఆ భాషా సమాజ సంస్కృతి నిబిడీకృతమై ఉండడం వల్ల భాష సంస్కృతి వాహకంగా పని చేస్తుంది.
ఉద్యమ భావజాలాన్ని ప్రజల్లోకి తీసుకెళ్ళటానికి ప్రజల భాషనే ప్రయోగించడం వల్ల ప్రయోజనం అధికం. దళిత స్త్రీ వాద సాహిత్యంలో దళిత స్త్రీల జీవిత కోణాలే కాక, దళిత సంస్కృతి చోటు చేసుకుంది. ఫలితంగా దళిత స్త్రీ వాద సాహిత్య భాష దళిత సంస్కృతి, సామాజిక ప్రతి పత్తి అంచనా వేయడానికి ఆకరం. ఈ సాహిత్య భాషలో స్థానిక, కుల, ప్రాంత, వర్గ మాండలికాలున్నాయి. కుల సంస్కృతి, స్థానిక సంస్కృతి, ప్రాంత సంస్కృతి నిక్షిప్తమై వుంది. దళితుల ఊరూ, వాడా, తిండి, తిప్పలూ, గుడ్డాగుసురూ, నగనట్రా, కట్టూబొట్టూ, వంటావార్పు, పనిపాటలు, ఆచారాలు, సంప్రదాయాలు కట్టుబాట్లూ, తిట్లు ఒట్లు, కులాలు,
ఉపకులాలు, ఆశ్రిత కులాల మధ్య అంతరాలు వంటి అంశాలు ప్రస్ఫుటమవుతున్నాయి.
ఈ వ్యాస రచనకు జూపాక సుభద్ర, గోగు శ్యామల సంకలనం చేసిన 'నల్లరేగడి సాల్లు', గోగు శ్యామల 'ఏనుగంత తండ్రి కంటే ఏకుల బుట్టంత తల్లి మేలు'' ఎండపల్లి భారతి 'ఎడారి బతుకులు' ఆకరాలు.
దళిత కులాల్లో మాదిగ, మాల ప్రధానమైనవి. మాదిగవాడ, మాల వాడ వీరి ఆవాసాలు, మాదిగవాడను మాదిగ గేరి అనికూడా అంటారు. మాదిగలు ''ఊరికొలువు'' చేయాలి. పలకలు కొట్టడం, గొడ్డు చనిపోతే తోలు వలిసి పోతం చేసి యజమాని కివ్వాలి. కపిల బానలు, మెట్లు కుట్టివ్వడం యాతం లేదా కపిలతో నీళ్ళు తోడి పోయడం, సావుసుద్ది చనిపోయిన వారి బంధువులకు చెప్పి రావడం, పాడి (పాడె)కు వెదుర్లు కొట్టకరావడం వంటి పనులు ఊరి కొలువులో భాగం. పెండ్లి పేరంటం అంటే ఇంటి ముందర పందిరి వెయ్యడం, వంటకు కట్టెలు చీల్చడం, ఎంగిలాకులు ఎత్తేయడం, పగ్గాలు పేనడం వంటి పనులు చేయాలి.
కులస్థుల ఇండ్లలో పెండ్లయినా చావయినా ''పాలోళ్లు'' ఇంటికొకరు వెళ్ళి కార్యాలు చేయాలి. పీనుగుమన్ను అయిందాక డప్పులు ధూం ధాం కొట్టడం పద్ధతి.
అనాదిగా సమాజం దళితుల పట్ల అస్పృశ్యతను పాటిస్తోంది. పిల్లలు బడిలో తిండి దగ్గర వివక్షకు గురవుతున్నారు. చదువులో మిన్నగా ఉన్నా ఇతర కులాల పిల్లలు తగలకుండా జాగ్రత్తపడుతుంటారు. తెలిస్తే అమ్మానాన్నలు తిడతారని భయం.
దళిత సాహిత్యంలో దళిత ఉపకులాలు, ఆయాకులాలు దళితులకు (మాదిగలకు) చేసే ప్రకార్యాలు, ఉపకులాల సమస్యలు ప్రస్తావించబడినాయి. డక్కలి, చిందు బైండ్ల, మాస్టీ, బాగరి, వ్యాసరచనకు తీసుకున్న కధల్లో కన్పించే మాదిగ ఉపకులాలు, డక్కలి కులస్థులు మాదిగల కుల పురాణం 'జాంబపురాణం, ఏటం కథగా చెప్తారు. మాదిగల యాచకి కులం కులపురాణం చెప్పడానికి పల్లెకు వచ్చినపుడు తిండీ తిప్పలు మాదిగలు చూడాలి. లేదంటే కులం తప్పు తీసి పంచాలి. పెట్టి దండగ కట్టిస్తారు. పుత్ర సంతానం లేకపోతే ఆడపిల్లలకు 'యిస్స అంటే హక్కు గ్రామాలను అప్పగిస్తారు. కులకట్టులో పెట్టేకాడ పోసేకాడ తేడాలొస్తే యస్సదారి - డక్కలి వాళ్ళు తీర్పు చెప్తారు.
చిందు మాదిగలు/ సిందోళ్లు జాంబముని చిన్న భార్య కుమారులంటారు. జాంబపురాణం, సారంగధర చరిత్ర, హరిశ్చంద్ర కథ మొదలైన కథలు చెప్తారు. చిందుకులంలోని బాలిక ఎల్లమ్మ వేషం కడ్తుంది. దీనికి మానెడు గవ్వలు, మానెడు పసుపు మోయాల్సి వస్తుంది. దేవునితో లగ్నం చేసి 'ఎశాని' కి యిడిసి పెడ్తారు. ఆటాడడానికి సమూహంగా ఏర్పడడం 'మ్యాలం' బెట్టడం. ఆటాడినందుకు ఇచ్చే ఇనాం 'త్యాగం (ఏడాది కోసారి వచ్చినపుడు కులానికి మూడు ఆటలు, ఊర్లో కులానికో ఆట ఆడాలని నియమం.) బైండ్లవారు పెండ్లిబలం చెప్పటం, పౌరోహిత్యం వహించడం వీరి కార్యాలు. జోగినికిడిసిన బైండ్ల స్త్రీ 'పర్పులామె జోగుకిడిసిన ఆడది ఊరుమ్మడి పెండ్లం అని ఉన్నా, ఆర్థిక బలం, సోదరుల అండ వుంటే ఊరి ఆడ్విల్ల (ఆడపిల్ల) గా మర్యాద వుంటుంది. ఈమె కొలువు చెప్పినందుకు ఇచ్చే ఇనాం కట్నం.
మాస్టీలు మాదిగలకు చెక్క పని చేస్తారు. మాస్టీ స్త్రీ చుట్టుకుదుర్లో, డప్పు కుదుర్లు, ఈల పీటలు, ఆరెపిడులు, తెడ్లు, రొట్టె పీటలు, కవ్వం పిడులు, ఏటకోలలు పప్పుగుత్తులు ఇంకా పిల్లలాడుకునే గిలక్కాయలు, లక్కకోళలు, మాడమూతిబుట్టలు, శిబ్బులు, మాదిగ వాడల్లో అమ్ముతుంటారు. మాస్టీ మొగోల్లు కుర్చీలు, బల్లలు, నాగండ్లు, పారకట్టెలు వంటి చెక్కసామాన్లో ఇచ్చి ఇనాం తీసుకుంటారు. ఇంకా లంద తొట్టికాడ కావలి వీరి పని. మాదిగలు గొడ్డును కోసి, పంచుకున్న తర్వాత మిగిలిన 'యిచ్చర్లు బొచ్చుర్లు, ముడ్సులు వీరికిస్తారు. తోలును 'పొతం చేసి' తొట్టెలో పెడతారు. వారం రోజులయినా ఎండేదాకా కావలి ఉండాలి.
ఆడపిల్లలు పెద్దమనిషి అయితే మాస్టీ స్త్రీ 11 రోజులు కాపలాగా వుండాలి. అందుకు వడ్లు, పాతబట్టలు, పైసలు ఇనాంగా ఇస్తారు. పొద్దుమాపింత 'అంతబువ్వ పెడ్తారు మాస్టోళ్లు మాదిగలు పెట్టింది ఇచ్చింది తిని బతకాలి. దళిత స్త్రీ వాద సాహిత్యంలో ప్రస్పుటమయిన దళిత ఉప కులవ్యవస్థ ఇది. అల్పాదాయ వర్గం, ఎకరా అరఎకరా పొలం వర్షాధారితం. అందువల్ల పచ్చజొన్నలు, తెల్లజొన్నలు, సీతమ్మ జొన్నలు, అచ్చల కుసుమలు, నల్ల కుసుమలు, తెల్ల కుసుమలు, అవిసెలు, సజ్జలు, సామలు, కొర్రలు, కందులు, శెనగలు వంటి పంటలు పండిస్తారు. పంటలను బట్టే తిండి - జొన్న రొట్టెలు, సద్దగట్క, మక్కగట్క, జొన్నగట్క, జొన్నబువ్వ, నూకల జబురు సంగటి, మొక్కజొన్న లేదా జొన్నల నూకలతో కాచుకునే జావ గట్క వీరి తిండి. దేవుని ప్రసాదానికి బియ్యంతో వండిన 'సామి బువ్వ' పెడతారు.
వీరికి గొడ్డు మాంసమంటే ప్రీతి. తునకల చారు (మాంసం కూర) మాంసం ఎండబెట్టి ఎండుముక్కలతో కూర చేసుకుంటారు. పొయ్యిలో కాల్చుకుని తింటారు. కుందేల్లు, కొండగొర్రెల మాంసం కూడా ఇష్టమే. కూరకు దినుసులు లేకుంటే పచ్చి చింత కాయల్ని నిప్పుల్లో కాల్చి, ఉప్పు, మిరపకాయలు వేసి, పిసికి 'గొజ్జు' చేసుకుంటారు. పచ్చి పులుసు, పప్పుశారు సాధారణంగా ప్రతిరోజు బువ్వలోకి చేసుకునే కూరలు.
పండగోపబ్బమో అయితేనే దోసెలు, ఓలిగెలు వంటివి కరువు కాలంలో బద్దాకు, దేదారాకు ఆదరువు. కరువులోనే గాక గొట్టి గడ్డలు ముక్కలుగా దంచి అనపబేడలు, బెల్లం పొడి చేసి చింతతుండు వేసి, అంటేస్తారు. (మంటపెట్తారు) తెల్లవారు చూస్తే గడ్డలు, బేడలు, బెల్లం కలగలిపి తినడానికి అదిరిపోయే రుచి. నెయ్యికాచిన దుత్తలో రాగిపిండి, బెల్లం కొట్టివేసిన పిండి తినడం పిల్లలకు భలే ఇష్టం. తిరుణాలలో 'బత్తాయిబిళ్లలు' (చెక్కరబిల్లలు), కొమ్ములు, 'కారాసులు' కొనుక్కుని తింటారు. పని పాటలకు వెళుతూ దోవంటి దొరికే బలిసికాయలు, సీతారాంకాయలు ఇష్టం. పిల్లలు జొన్న ఆకులపై వజ్రపు రాళ్లలాగా మెరిసే జొన్న 'జిగిని' నాక్కొని తింటారు.
తాటాకు మట్టలు లేదా బోదతో కప్పిన గుడిసెలు నివాసం. గాలివస్తే పై కప్పు ఎగిరిపోయేట్లుంటుంది. వానొస్తే ఇళ్ళంతా మడుగే. ఇంటి ముందు విశ్రాంతి కోసం 'ఇడపరుగు' ఉంటుంది. ఇళ్ళు పేడతో 'ఈమ్ల' తీసి 'పట్టెలు'గా అలుకుతారు. ఇంటిలోపల చుట్టూ ఎర్రమన్ను నీళ్ళలో కలిపి పట్టేలాగా రుద్దుతారు. దీన్ని 'అరుగోడు' తీయడమంటారు. ముగ్గుపిండి గుంత నుంచి ముగ్గుపిండి తవ్వుకొచ్చి, ఇంటి ముందు ముగ్గులేసుకుంటారు. నాలుగేళ్ల సందుల్లోంచి నాలుగుగిర్రల్తో పీట ముగ్గు వేయడం నేర్పరితనం.
స్త్రీలు ఇంటి పని, బయట పని చేయడంలో దిట్టలు. శ్రామికశక్తి అధికం. కొంగునడుముకు చుట్టి 'కుందెన' (ధాన్యం పడిపోకుండా పెట్టే వెదురు అల్లకం) వేసి బస్తాల కొద్దీ వడ్లుదంచగలదు. సేర్ల కొద్ది జొన్నలు, పెసలు, కందులు 'విసుర్రాయి'లో పోసి విసరగలదు. పొలంలో నాట్లేయడం, కలుపులు తీయడం, కోతలు కోయడం, కట్టలు కట్టడం తూర్పారబట్టడం, ధాన్యం, గండలు మోయడం సునాయాసంగా చేయగలదు. ఆరుగాలం కష్టం పడితేనే తల్లీ పిల్లలకు తిండి - ఇక ఏ పూటకు ఆపూట అంగిడికెల్లి ఉప్పు, మిరపకాయలు కొనుక్కొచ్చి, వండి వార్చడం ఇంటిల్లి పాదీ మురిగి గుడ్డలు చెరువుకెల్లి ఉతుక్కురావడం, తప్పే పనులుగాదు. ధైర్యశాలి, బలశాలి. నీళ్ళలో ఈదుతూ కుందేలును పట్టగలదు, కొండగొర్రెను వేటాడి భాగాలు వేయగలదు,పడగ విప్పిన పామును చిన్నపాటి కర్రతో అంతం చేయగలదు.
గ్రామదేవతారాధనకు ప్రాధాన్యం - ఆయా గ్రామాల్లో కొలువైవున్న మైసమ్మ, పోసమ్మ, గంగమ్మ, ఊరడమ్మ, వులిగంగమ్మ, సవురమ్మ వంటి దేవతలను పూజిస్తారు. కోడి లేదా పొట్టేలు లేదా దున్నపోతును బలివ్వడం ముఖ్య కార్యక్రమం. స్థానికంగా ప్రాశస్త్యం ఉన్న దేవతల ఉత్సవాలకు వెళ్ళడం మొక్కులు చెల్లించుకోవడం ఉంది. చిత్తూరు జిల్లాలో తిరుమల ప్రసిద్ధ పుణ్యక్షేత్రం. అక్కడ వెలిసిన వేంకటేశ్వరస్వామి కొందరికి ఇల్లిలపదేవుడు (ఇలవేల్పు) శనివారం ఒక్కపొద్దుండి దీపం పెట్టందే నోట్లో నీళ్ళు పోసుకోరు. పిల్లలకు అనారోగ్యం కలిగినా ప్రసవం కష్టమైనా 'మీదు' 'కడతారు. అంటే ముడుపు-ముడుపు చెల్లించటానికి తిరుమల వెళ్ళాలంటే ఖర్చు భరించలేని వారు ''సమేదాసరి'' ద్వారా చేరుస్తారు. జాగిటి (జేగంట) పట్టుకొని, గోవింద నామస్మరణ చేస్తూ ఊరూరు తిరిగి మీదులు సేకరించి తిరుమల చేర్చే వ్యక్తి సమేదాసరి. పశువులకు ప్రసవం కష్టమైతే బోయ కొండ గంగమ్మకు పసుపు గుడ్డలో రూకపెట్టి కుడికొమ్మకు కట్టి సుఖప్రసవం జరగాలని కోరుకుంటారు.
చిత్తూరు జిల్లా కురబలపేట మండలం తెట్టు గ్రామంలో వేణుగోపాలస్వామికి జరిగే ''తెట్టు తిరుణాల''లో పిల్లా పెద్ద పాల్గొంటారు.
పండుగలు పద్ధతిగా జరుపుకుంటారు. తెలుగు సంవత్సరాది ఉగాది. చలి తగ్గి వెచ్చ వెచ్చగా ఎండకాస్తా ఉగ (వేడి) మొదలవుతుంది. కాబట్టి ఉగాది అనే పెద్దలుకు ఇష్టమైన వంటలు చేసి పెట్టి, కొత్తగుడ్డలు పెడతారు కాబట్టి ''పెద్దల పండుగ'' అని అంటారు. ''అన్నం పొద్దు పండుగ'' అంటే కూడా ఉగాది. ఉగాది పండుగనాడు కుమ్మరింటి నుంచి కొత్త కడవ, మేదర ఇంటి నుండి కొత్త చాట తెచ్చి, కడవ నిండా నీళ్ళు నింపి, నామాలు పెట్టి ఐదు విస్తరాకులు వేసి వండిన వంటలు ఆకుల్లో పెట్టి, కొత్త గుడ్డలు పెడతారు. గుడ్డలు పెట్టే తావు 'నిలుపు. పెద్దల పటాలుంటే నిలుపు మింద పెడతారు. వేపపూత, పొడి బెల్లం కలిపి ''యాపబెల్లం'' దేవుని ముందు పెట్టి టెంకాయ కొడతారు. ఇదంతా తొమ్మిది గంటలకు పూర్తి కావాలి. కాబట్టి ''అన్నం పొద్దు పండుగ'' ఐదు విస్తర్లో ఒకటి దేవునికి, నిలుపుకు ఒకటి, ఇంటికప్పు పైకి ఒకటి, గోగికు (ఆవుకు) ఒకటి, అందరికి ఒకటి. 12 గంటలలోపల యాపబెల్లం ఊరందరికి పంచుతారు. ఇన్ని పనులతో ఆ రోజు ఆడోళ్లకు ఊరూసెరూ (విశ్రాంతి) పొందరు.
'టెంకాయల పండుగ' అంటే వినాయక చవితి. దసరా జరుపుకుంటారు. తెలంగాణలో దసరాకు పిల్లలకు కొత్త గుడ్డలు కుట్టిస్తారు. బగారన్నం, సియ్యా బువ్వ వండుకుంటారు. బతుకమ్మ పండుగ ఊరంతా ఉత్సాహంగా జరుపుకున్నా మాదిగోల్లకు 'వొంతన' (ఆచారం) లేదు అని బతుకమ్మను చేయరు. పిల్లలు ఉబలాటపడి గునుగుపూలు, ఉప్పుపూలు, తంగేడుపూలు, బంతిపూలతో 'సత్తు తబుకు'లో ఆనిగెంకాయి (సొరకాయ) లెక్క పేర్చినా ఇతర కులస్థులు తమతోపాటు బతుకమ్మ ఆడనివ్వరు. అందుకు చెప్పే కథ 'తపుకు'లో పూలను పేర్చి నడుమ 'కుడక'పెట్టి గౌరమ్మను చేయాలి. ఒక స్త్రీ ముడుసుబొక్కనే గౌరమ్మ లెక్క వుంచి బతుకమ్మను పేర్చిందట. దాంతో గౌరమ్మకు కోపం వచ్చి 'నీకులపోల్లకు యింక జిందగీల బతుకమ్మను ఆడేది లేదు' అని శాపం పెట్టిందట.
దళిత, దళిత ఉపకులాల్లో ఆచారాలు ప్రత్యేకంగా
ఉన్నాయి. మాదిగల ఇళ్లలో నిశ్చితార్థంకు బైండ్లకులస్థుడు పురోహితుడుగా వ్యవహరించి, కంకణాలు కట్టి, ఎల్లమ్మ మంత్రాలు చదువుతాడు.
'సెక్కరేసే దినం' అంటే పెళ్లిరోజు పెళ్లికూతురికి ఓలి ఇచ్చే ఆచారం ఉంది. 30 రూపాయలు, పగిడి పదకొండు రూపాయలు, తొమ్మిది రయికలు, తొమ్మిది కుడుకలు, కజరపండ్లు, చిట్టిపోకలు, సాదలు (సరుకులు) ఓలిగా ఇచ్చినట్లు లసుమవ్వ దుక్కి కధ ద్వారా తెలుస్తోంది.
పెళ్ళికూతురుకు మాదిగవాడలోని స్త్రీ సొమ్ములన్ని అలంకరించి ముస్తాబు చేస్తారు. వారం తర్వాత ఎవరివి వారికి అప్పగిస్తారు. 'మారు మానం'' (మారు మనువు) చేసుకోవడం, భర్తను వద్దనుకొని మరొకరితో సహజీవనం చేయటం తప్పుగా పరిగణించరు. అయితే 'తొలీత బొట్టుకట్నోడికే ముండమొయ్యాల అనే ఆచారముంది. ఈ ఆచారం చిత్తూరు జిల్లాలో ఉంది. తెలంగాణ ప్రాంతంలో లేదని తెలుస్తుంది. భర్త చనిపోతే స్త్రీ గాజుపూస తీసేసి, తెల్లచీర ధరించి చుట్టాలిండ్లకుపోయి దీపం చూడాలి. దీపం చూడటానికి బంధువుల ఇండ్లకు వెళ్ళినపుడు నట్టింట దీపం పెట్టి 'కడపమాను' కు ఇరువైపులా బియ్యం గింజలు వేసి, దీపం చూపించి ఉప్పుచట్లో చేయి పెట్టిస్తారు. అలా చూడకపోతే తర్వాత వాళ్ళిండ్లకు వెళ్ళకూడదు.
దళిత, దళిత ఉపకులాల్లో కొనసాగుతున్న దురాచారం మొక్కుబడికోసమో, గ్రామపెద్దల బలవంతం మీదనో, ఇంటి ఆచారమనో ఆడపిల్లలను బసివిని, జోగిని చేయడం అంటే దేవతతో వివాహం తంతు జరిపిస్తారు. ఇది అమ్మ కార్యంగా భావిస్తారు. తర్వాత పెళ్లి చేయరు. ఆ బాలిక జీవితం తర్వాత చింపిన విస్తరాకు. బసివిరాలును చేయడానికి ఊరందరూ చందాలు వేసుకుంటారు. వులిగెమ్మ లేకపోతే సవురమ్మ గుడిలో దేవతను నిలుపతారు. పెద బసివిరాళ్లు బాలిక బట్టలు తీసి వేప మండలు కట్టి బుక్కపిండి మొఖానికి పూసి ఊరేగింపుగా తీసుకెళ్ళి గంగస్నానం చేయించి గుళ్లోకి తీసుకెళ్ళతారు. జోగుళ్లు వేసి పసుపు చీర, రవిక తొడిగిచ్చి కర్నుం స్వామితో బొటన వేలు తొక్కిస్తారు. మరొకరి చేత 'ద్వావర్లు' కట్టిస్తారు. నాటి నుండి ఆమె ఊరుమ్మడి సొత్తు. ఈ తంతులో దున్నపోతుని నరికి భాగాలు వేసుకుంటారు. ఈ తంతు 'నడిమింటి బోడెక్క బసివిరాలయ్యెద' కధలో సవివరంగా వర్ణింపబడింది.
అమ్మవారు పోస్తే గ్రామదేవతలకు ఆగ్రహం వచ్చిందని భావిస్తారు. గ్రామంలో ఊరుడమ్మకు ఉత్సవం చేయడానికి ఏర్పులామె'ను బైండ్లోన్ని 'పోతురాజు'ను సంప్రదించి కార్యం జరిపిస్తారు. ఏర్పులామె కొలుపు చెప్పిందానికి 'కట్నం' ఇస్తారు. ఊరడమ్మకు దున్నపోతును బలి యిచ్చి పెద్ద పచ్చితునకను జోగిని నోటీలో వేలాడదీసి ఊరు చుట్టూ తిప్పుతారు. ముందు దినం నుంచి ఉపవాసముండి పచ్చికుండ మీదెక్కి ఊరి భవిష్యత్తు చెప్పడం 'కొలుపు చెప్పడం' అంటారు. ఏర్పలామె అమ్మవారి ప్రతిరూపంగా భావిస్తారు. ఇలాంటిదే జోగిని 'రంగమెక్కడం' జోగినికి వృద్ధాప్యం వచ్చి నుడుగులు డొల్ల కొచ్చి, 'శిడి' ఎక్కడం కష్టమైతే ఈ వృద్ధురాలు ఉండగానే మరో బాలికను జోగుకిడిసి తర్ఫీదు ఇప్పిస్తారు.
దళిత స్త్రీ జీవితం వివిధ నమ్మకాలతో ముడిపడి ఉంది. తమకున్న కాసింత నీడను గాలిదేవత ఎత్తుకొని పోకుండా గుడిసెకప్పాక బెల్లం, బియ్యం, వేపాకు మూటగట్టి కప్పుపై వేస్తారు. ఇంట్లో 'గాళ్లూ దూళ్లు' రాకుండా ''పొలి'' కడతారు. అంటే 'కోడి గూజ్బాం' ముందే లేచి ఎవరూ చూడకుండా ఆవు పేడతో ఇంటి చుట్టూ గీత మాదిరి గీస్తారు. మంగళవారం కోడిని పొదిగేస్తే మస్తుగా పిల్లల్ని చేస్తుందనీ, తొలీత పెట్టిన గుడ్డును మొదట గంపలో పెట్టాలంటారు.
గర్భవతి దేని మీదన్నా ఆశపెట్టుకొనుంటే కాన్పు అవదని ప్రసవం కష్టమైతే అడిగి ఆ తల్లి ఆశ తీర్పుతారు. 'మీదు కట్టి చేతికి కడతారు, పశువుకైతే కుడికొమ్ముకు కడతారు.
ప్రసవ సమయంలో గురికపోచతో బొగ్గిలి చుట్టూ ఆముదం పోస్తారు. బొగ్గిలి పై కారితే ఆ రోజే కాన్పు అవుతుందని పక్కకు కారితే రెన్నాళ్ళు తాలి అవుతుందని అనుకుంటారు.
దళితుల ఆర్థిక పరిస్థితి అంతంత మాత్రమే దాంతో అందుబాటులో ఉన్న ఆకులో, వేళ్లో వాడుకుంటారు. లేకపోతే మంత్ర తంత్రాలను నమ్ముతారు. తాగివచ్చి భర్త చితక బాదితే కుయ్‌ కుయ్‌ అనకుండా ఆ దెబ్బలకు వాయిలాకు కాపడం పెట్టుకుంటారు. 'కొయ్యకాలు' అంటే పైరుకోసాక మిగిలిన మొదలు తగిలి గాయాలయితే నల్లలం ఆకులు నలిపి గాయాలకు పెడతారు. పిల్లలు ఆడుతూ పడిపోతూ మోకాళుదొర్రుపోతే చెరువు అంచుల్లో ఉండే జెర్రిపోతు చెట్లపాలు పూస్తారు. ఒళ్ళు ఉడుకైతే బొగ్గిలికి పేడ మెత్తుకుంటారు. రేచీకటికి 'పొద్దుమూకెల్ల' తమ గోత్రస్థులు, కాందనోళ్ల (వంశస్థుల) దగ్గర ఏడిండ్లు తిరిగి తిండి అడుక్కోని తింటే పోతుందని నమ్మకం. అమ్మతల్లి పోస్తే మంత్రించిన నీళ్లిస్తే శాంతిస్తుందని నమ్ముతారు.
దళిత స్త్రీవాద కధలు దళిత, దళిత ఉపకులాల స్త్రీల సమస్యలు ప్రధానాంశంగా సాగినా మొత్తం దళిత జీవన సంస్కృతికి అద్దం పడ్తున్నాయి. ఈ కధల్లో భాష ఆధారంగా దళిత స్త్రీ సంస్కృతి గుర్తింపబడింది. దళిత స్త్రీ శ్రామికశక్తి, ధైర్యశీలి అయినా పురుషాధిపత్యంలో నలుగుతూ ఉంది. కుటుంబంలో ఇంటిపని, కుటుంబ పోషణకు కావాల్సిన ఆర్థిక బాధ్యత దళిత మహిళదే. కూలీనాలీ చేసి సంపాదించిన డబ్బులకు, లైంగికంగా భర్తలతో వేధింపులు పడుతున్నారు. అడపాదడపా చితక బాదుడు తప్పడం లేదు. పనిబాటల దగ్గరో మరోచోటో యజమానుల దగ్గరో ఆధిపత్య వర్గాల పురుషుల వేధింపులు అనుభవిస్తున్నారు. దురాచారాలైన కొనసాగుతున్న జోగిని, బసవిని ఆచారాలు స్త్రీల పాలిట శాపాలే. దళిత స్త్రీవాద కధలు భాషాపరంగా అధ్యయనం చేసినా, సాహిత్యపరంగా చూసినా దళిత స్త్రీ జీవితంలోని కడగండ్లు, కష్టాలు, కన్నీటి వెతలు ప్రస్ఫుటమవుతాయి.