అలంకార గ్రంథాలు ఒక పరిశీలన

డాక్టర్‌ ఆర్‌.కుసుమ కుమారి
కావ్యానుశీలనం చేసే శాస్త్ర గ్రంథాలను కావ్యశాస్త్రాలని, సాహిత్యశాస్త్రాలని అంటారు. వీటికే అలంకార శాస్త్రాలని ప్రచారంలో ఉన్న పేరు. వీటిలో కావ్య సంబంధమైన చర్చలు ఉంటాయి కాబట్టి వీటిని దివ్య విమర్శనా గ్రంథాలని కూడా అనవచ్చు. ఇంకా వీటిల్లో లక్షణాలు, లక్ష్యభూతంగా కావ్యాల సమీక్షలు ఉండటం చేత వీటిని లక్షణ గ్రంథాలని కూడా అంటారు.
అయితే కావ్యాల సాధుత్వాసాధుత్వాలను నిర్ణయించ టానికి, పెడమార్గాన్ని పట్టే కవిత్వాన్ని సంరక్షించటానికి విమర్శన, లక్షణ రూపాలైన కావ్యశాస్త్రాలు ఉదయించాయి. ఈ గ్రంథాలు కేవలం లక్షణాలను చెప్పేవే కాకుండా కావ్య సమీక్షలు కూడా చేయబడేవిగా కూడా ఉంటాయి. వీటిలో కవిత్వదోషాదులు, కవిత గుణాలంకార రసాదులు, కవి ప్రతిభాదులు చర్చించబడి ప్రాచీన కాలంలో కావ్య విమర్శలు జరుగలేదనే లోటును ఈ అలంకార శాస్త్ర గ్రంథాలు తీరుస్తున్నాయి.
లక్షణాలు : అతి ప్రాచీనమైన కాలంలోనే అలంకార శాస్త్ర గ్రంథాలు రచించబడ్డాయి. అలంకార శాస్త్రాల్లో ప్రధానంలో చర్చించబడే అంశాలు : కావ్యనాటక లక్షణాలు, కావ్య సిద్ధాంతాలు, కావ్యభేదాలు, నాయికా నాయక లక్షణాలు. రసవి ప్రముఖ అలంకారికుల గ్రంథాల్లోని విషయాలు చూద్దాం. రూపణం, కావ్యగుణ దోషాలు, శబ్ధశక్తులు, అలంకారాదులు మొదలైనవి.
భరతుని నాట్యశాస్త్రం: అలంకార శాస్త్ర గ్రంథాల్లో మొదటిది భరతుని నాట్యశాస్త్రం. ఇది సూత్ర, భాష్య, కారికలు అనే మూడు రూపాల్లో ఉంది. దీనిలో 600 శ్లోకాలున్నాయి. అక్కడక్కడ గద్యం కూడా ఉంది. దీనిలో నాటకోత్పత్తి, నాటక భేదాలు, వాటి లక్షణాలు, నృత్యం, అభినయ విధానాలు, నాటకాల్లోని భాష, సంవాద స్వరూపం, ఇతివృత్త విధానం, గాయనవాదనలు, నాయికా నాయక లక్షణాలు, రస నిష్పత్తి, రసస్వరూపం, ప్రేక్షకులు, నాట్యశాలల నిర్మాణ పద్ధతులు, రంగస్థలం, రంగాలంకరణలు మొదలైనవి చర్చించబడ్డాయి. తర్వాత వచ్చిన అలంకార శాస్త్ర గ్రంథాలకు ఇది ఉప జీవ్య గ్రంథంగా ఏర్పడింది. నాట్యకళా విజ్ఞానమంతా చెప్పబడిన ఈ గ్రంథానికి నాట్యవేదం అని కూడా పేరు ఉంది. భరతుని నాట్యశాస్త్రమే పండిత జనాదరణ పొంది అధిక ప్రచారంలో ఉంది. ఆయా కాలాల్లో ప్రక్షిప్తాలను తనలో చేర్చుకుంటూ నశించకుండా నిలిచింది.
భామహుడు - కావ్యాలంకారం : ఇప్పుడు లభ్యమయ్యే అలంకార శాస్త్ర గ్రంథాల్లో నాట్యశాస్త్రం తర్వాత కావ్యాలంకా రమే మొదటిది. శ్రవ్యకావ్య స్వరూప లక్షణాలను చర్చించే కావ్యశాస్త్ర గ్రంథాల్లో ఇది ప్రప్రథమమైంది.
భామహుని కావ్యశాస్త్రంలో ఆరు పరిచ్ఛేదాలున్నాయి. ప్రథమ పరిచ్ఛేదంలో కావ్య ప్రయోజనాలు, కావ్య హేతువులు, కావ్య లక్షణాలు, కావ్య భేదాలను గురించి చర్చించారు. ద్వితీయ పరిచ్ఛేదంలో గుణ, అలంకారాలు వివరించారు. తృతీయ పరిచ్ఛేదంలో గత పరిచ్ఛేదంలోని అలంకారాల్లో మిగిలినవి వివరించారు. చతుర్థ పరిచ్ఛేదంలో తర్కశాస్త్రం ఆధారంగా, షష్ఠ పరిచ్ఛేదంలో వ్యాకరణం ఆధారంగా దోషాలను వివరించారు. అలంకారాలను, దోషాలను గూర్చి భామహుడు ఎక్కువ వివరించటం చేత అతని దృష్టిలో కావ్యం దోషాలను పరిహరిస్తూ, శబ్ధశుద్ధి కలిగి అలంకారయుక్తమై ఉండాలని తెలుస్తుంది. దీనిలో మొత్తం 400 కారికలున్నాయి.
భామహుడు దృష్టిలో శబ్ధార్థాలే కావ్యం. అందులో వైచిత్రి, వక్రోక్తితో కూడిన అర్థ సంయోజనం కావ్యానికి అవసరమని అతడు తలంచాడు. అందుకే వక్రోక్తి మూలతత్త్వంగా కలిగిన అలంకారాలు కావ్యానికి అవసరమని గుర్తించాడు. కావ్యం దోషరహితంగా, గుణసహితంగా ఉండాలని అతని అభిప్రాయం. రసాన్ని భామహుడు రసవదలంకారంగా గుర్తించి వివరించాడు. దీన్నిబట్టి అలంకారమే కావ్యానికి ప్రధానమని, దృశ్య కావ్యంలో వలె శ్రవ్యకావ్యానికి రసం ప్రధానం కాదని అతని అభిప్రాయమైనట్లు తెలుస్తోంది. భామహుడు 36 అర్థాలంకారాలను, 2 శబ్ధాలంకారాలను వివరించాడు. ప్రసాదమాధుర్య ఓజో గుణాలను పేర్కొని, ప్రసాద మాధుర్య గుణాలు శ్రేష్ఠమైనవిగా అంగీకరించాడు.
దండి - కావ్యదర్శం : దండి అలంకార శాస్త్ర గ్రంథం పేరు కావ్యాదర్శం. కావ్యాదర్శానికి అలంకార శాస్త్ర గ్రంథాల్లో విశేష స్థానం ఉంది. అగ్ని, పురాణం, కావ్యాలంకారాల తర్వాత కావ్యాదర్శమే లభ్యమయ్యే అలంకార శాస్త్ర గ్రంథం. కావ్యాదర్శంలో మూడు పరిచ్ఛేదాలున్నాయి. ప్రథమ పరిచ్ఛేదం లో కావ్య పరిభాష కావ్య భేదాలు, మహాకావ్య లక్షణాలు, గద్యకావ్య భేదాలు వివరించబడ్డాయి. ద్వితీయ పరిచ్ఛేదంలో 35 అర్థాలంకారాలు సోదాహరణంగా వివరించబడ్డాయి. తృతీయ పరిచ్ఛేదంలో యమక భేదాలు, చిత్రబంధాలు వివరించారు. తర్వాత విస్తారంగా దోష నిరూపణ జరిగింది. కావ్యాదర్శంలో మొత్తం 360 శ్లోకాలున్నాయి. దండి విశేషంగా అలంకార గుణరీతుల వివేచన చేశాడు. దోష నిరూపణను విస్తారంగా చేసి కవిత్వంలో గుణాల ప్రాధాన్యాన్ని ఎత్తి చూపాడు. అందుచేత అతడు గుణ సిద్ధాంతవాది అని కొందరు విశ్వసించారు. అలంకార వివేచనను కూడా చాలా వివరంగా చేశాడు. మొత్తమ్మీద ఆయన్ని గుణాలంకారవాది అని చెప్పవచ్చు. దండి రసాన్ని అలంకారంగానే అంగీకరించాడు. శ్రవ్యకావ్యంలో ఉక్తివైచిత్రికి, గుణాలకు ప్రాధాన్యమని, వాటి చేత అది పఠనీయం అవుతుందని దండి అభిప్రాయం. దోష రహితత్వం కూడా చాలా ముఖ్యమని గ్రహించి భామహుని వలెనే దోష నిరూపణకు ప్రాధాన్యమిచ్చాడు. కావ్యాన్ని దండి ఒక వ్యక్తిగా దర్శించాడు.
రుద్రభట్టు- శృంగారతిలకం : శృంగారతిలకంలో నాయికా నాయకుల భేదాలు, రసాలంకార నిరూపణలు చేశారు. దీనిలో మూడు పరిచ్ఛేదాలున్నాయి. శృంగార, కరుణ, వీర అద్భుత, శాంత, హాస్యాది నవ రసాల వివరణ ఉంది. నాట్యశాస్త్రంలో రూపక సంబంధి రసవివేచన చేయబడింది. రుద్రభట్టు కావ్యసంబంధి రసవివేచన చేశాడు. విశేషంగా శృంగార రసాన్ని వివరించి, అది నాయక రసంగా అంగీకరిం చాడు. రసవిహీనమైన వాణి నీరసమైందని రుద్రభట్టు అభిప్రాయం.
ఆనందవర్ధనుడు- ధ్వన్యాలోకం : ఆనందవర్ధనుని 'ధ్వన్యాలోకం'కు 'కావ్యాలోకం' అని కూడా పేరు. ధ్వన్యాలోకం ప్రౌఢమైన మౌలిక గ్రంథం. కావ్యాశాస్త్రాల్లో ఒక కొత్త మలుపును తెచ్చిన గ్రంథం ఇది.దీనిలో 129 కారికలున్నాయి. వీటికి ధ్వనికారికలని పేరు. ఈ కారికలకు వ్రాయబడిన వృత్తి పేరు ధ్వన్యాలోకం. ఈ ధ్వన్యాలోకానికి 150 సంవత్సరాల తర్వాత అభినవ గుప్తుడు లోచమనే వ్యాఖ్యానం వ్రాశాడు.
పూర్వ విద్వాంసులు కావ్యాత్మధ్వని అని పేర్కొన్నారు. కొందరు దాన్ని లక్షణాంతర్గతమని అంటారు. కొందరు వాచమగోచరమని అంటారు. సహృదయుల ప్రీతికై నేను దాని తత్త్వాన్ని నిరూపిస్తాను అని చెప్పటం చేత కావ్యాత్మ ధ్వని అని ఆనందవర్ధనుని కన్న పూర్వమే స్థాపించబడిందని, దానితో అంగీకరించని పండితులుండరని తెలుస్తుంది. ఆనంద వర్ధనుడు ధ్వని ఉపస్థితిని, స్వరూప స్వభావ భేదాలను సంపూర్ణంగా వివరించి ధ్వని సిద్ధాంతాన్ని సర్వమాన్యంగా చేసి ధ్వని సిద్ధాంత స్థాపకుడనే పేరు గడించి ఉండాడని ఆధునిక విమర్శకులు అభిప్రాయపడుతున్నారు.
రాజానక కుంతకుడు - వక్రోక్తి జీవితం : ఆనందవర్థనుడు రాసిన ధ్వని సిద్ధాంతానికి ప్రతిగా కుంతకుడు వక్రోక్తి సిద్ధాంతాన్ని స్థాపించాడు. అతని కృతి పేరే 'వక్రోక్తి జీవితమ్‌' అన్నాడు. ఆరు విధాలైన వక్రోక్తులను వివరించాడు. 1. వర్ణ విన్యాస వక్రత, 2. పద పూర్వార్ధ వక్రత, 3. పదపరార్థ వక్రత, 4.వాక్య వక్రత, 5. ప్రకరణ వక్రత, 6. ప్రబంధ వక్రత. వీటిలోనూ విభేదాలను వివరించాడు. వక్రోక్తి సిద్ధాంతంలో అంతర్గతంగా కావ్య స్వరూపం, కావ్య ప్రయోజనాలు, కావ్య హేతువులు, కావ్య రీతుల గురించి చర్చించాడు. పూర్వాచార్యులు పేర్కొన్న వైదర్భి, గౌడి, పాంచాలీ రీతులను దేశపరంగా పిలవటానికి అంగీకరించక వాటిని సుకుమార, విచిత్ర, మధ్యమ మార్గాలుగా పేర్కొన్నాడు. కాళిదాసాదులు సుకుమార మార్గానికి, బాణ భవభూతులు విచిత్ర మార్గానికి, మాతృగుప్తమయూర రాజాదులు మధ్యమ మార్గానికి చెందిన కవులని వివరించాడు.
మహిమభట్టు-వ్యక్తివివేకం : ధ్వని సిద్ధాంతంతో సంతృప్తి చెందక, దానితో అంగీకరించక కొత్త సిద్ధాంతాన్ని స్థాపించిన వారిలో మహిమభట్టు ఒకడు. ఇతని గ్రంథం 'వ్యక్తి వివేకం'. మహిమభట్టు ధ్వని సిద్ధాంతాన్ని ఖండించాడు. ధ్వని అనేది ప్రత్యేకంగా చెప్పనవసరం లేదని, అది అనుమానాంతర్గమే అని దాన్ని కావ్య సిద్ధాంతంగా వేరే ప్రతిపాదించే అవసరం లేదని మహిమభట్టు మతం. ఇతని మతాన్ని అనుమితివాద మంటారు. 'వ్యక్తి వివేకం' మొదటి ఖండంలో ధ్వని లక్షణాన్ని చెప్పి అది అనుమానంలో అంతర్భవించినట్లుగా వివరించారు. రెండవ ఖంఢంలో అనౌచిత్యాన్ని కావ్యదోషంగా గ్రహించి అనౌచిత్యం రూపం వివరించారు. మూడవ ఖండంలో తిరిగి ధ్వని అనుమానంలో ఎట్లా అంతర్భవిస్తుందో తర్కపూర్ణంగా చెప్పారు.
ధనంజయుడు - దశరూపకం : ధనంజయుని కృతి దశరూపకం. ఇది నాట్యశాస్త్ర మీద ఆధారితమైన రచన. నాటక లక్షణాలకు ఇది ప్రామాణికమైన గ్రంథం. ఇందులో నాలుగు ప్రకాశాలు, 300 కారికలు ఉన్నాయి. దీనిలో రూపక భేదాలు, తల్లక్షణాలు, నాయికానాయక భేదాలు, భాషా ప్రయోగంలో నియమాలు, అభినయ భేదాలు, వృత్తులు, రసపోషణ, రస నిష్పత్తి, రస భేదాలను వివరించారు. దశ రూపకానికి ధనికుడు 'అవలోక' మనే వ్యాఖ్య వ్రాశాడు. ధనికుడు ధనుంజయుని సోదరుడని ప్రతీతి. దృశ్యకావ్య లక్షణాల విషయంలో దశ రూపకమే ప్రామాణిక గ్రంథమైంది. ఇది సులభ పద్ధతిలో నాటక లక్షణాలను వివరిస్తుంది. కాబట్టి దశరూపకమే ఎక్కువ అందుబాటులో ఉండి ప్రామాణికంగా నిలిచింది.
క్షేమేంద్రుడు-ఔచిత్య విచార చర్చ : క్షేమేంద్రుడు అభినవ గుప్తుని శిష్యుడు, కవి పండితుడు, అలంకారికుడు. వివిధ విషయాల మీద 33 గ్రంథాల వరకు వ్రాశాడు. కవి కంఠాభరణం, ఔచిత్య విచార చర్చ, ఇతని రెండు అలంకార కృతులు. ఔచిత్య విచార చర్చలో క్షేమేంద్రుడు ఔచిత్య ప్రాధాన్యాన్ని ప్రతిపాదించాడు. అనౌచిత్యం కన్న రసభంగ కారణం లేదని, ఔచిత్య ప్రాధానాదులు గుర్తించి ఉన్నారు. దాన్ని తీసుకొని క్షేమేంద్రుడు ఔచిత్యాన్ని ఒక కావ్య సిద్ధాంతంగా నిలబెట్టాడు. శబ్ధ, అర్థ, గుణ, అలంకార రససంబంధమైన ఔచిత్యాలను సోదాహరణకంగా వివరించాడు. అనౌచిత్య దోషాలను చూపేటప్పుడు అతడు ప్రసిద్ధ కవుల కావ్యాల నుంచి కూడా నిర్భయంగా ఎత్తి చూపాడు. ధ్వని సిద్ధాంత ప్రభావం క్షేమేంద్రుని మీద చాలా ఉంది. ఔచిత్యం ఒక కావ్య సిద్ధాంత రూపాన్ని ధరించదని విమర్శకుల అభిప్రాయం. విభిన్న తత్వ్తాల మిశ్రణాన్ని మనం ఔచిత్య సిద్ధాంతంలో చూడవచ్చు. ఇది ఒక స్వతంత్రమైన సిద్ధాంతం కంటే ఒక అత్యావశ్యక కావ్యతత్త్వంగా గ్రహించాలి. ఎందుకంటే ఇది ధ్వనిలోనే చివరకు అంతర్భ విస్తుంది.
మమ్మటుడు - కావ్య ప్రకాశం : సాహిత్య శాస్త్రం రంగంలో మమ్మటుని కావ్య ప్రకాశానికి ప్రత్యేక స్థానముంది. కావ్య ప్రకాశం పది ఉల్లాసాలుగా విభజించబడింది. 140 కారికలు ఉన్నాయి. తొమ్మిదవ ఉల్లాసంలో శబ్ధాలంకారాలు, పదవ ఉల్లాసంలో అర్థాలంకారాల గురించి వివరించారు. మొదటి ఉల్లాసంలో కావ్య ప్రయోజనాలు, హేతువులు, భేదాలు, కావ్యస్వరూపం వివరించారు. రెండవ ఉల్లాసంలో శబ్ధార్థ స్వరూప నిర్ణయం, శాబ్ధీవ్యంజనను గురించి చెప్పారు. మూడవ ఉల్లాసంలో అర్థీవ్యంజన నిరూపించబడింది. నాల్గవ ఉల్లాసంలో రసాదిధ్వని గురించి వివరించారు. ఐదవ ఉల్లాసంలో వ్యంజనాశక్తి ప్రతిష్ఠాపింపబడింది. ఆరవ ఉల్లాసంలో చిత్ర కావ్య నిరూపణ చేయబడింది. మమ్మటుడు 'తదదోషౌశబ్ధార్థౌస గుణావనలంకృతీ పున:క్యాపి' అని నిర్వచించాడు. దండి వలెనే ఇతడు కావ్యం దోషరహితంగా ఉండాలని, గుణ సహితంగా ఉండాలని చెప్పాడు. 'అనలంకృతీ పున:క్యాపి' అని అలంకారాల భేదాలను విశదంగానే నిరూపించాడు. మమ్మటుని కావ్య హేతువుల, కావ్య ప్రయోజనాల వివేచన చాలా మాన్యయోగ్యంగా ఉంది. మమ్మటుని శబ్ధశక్తుల వివరణ ప్రామాణికమైంది.
ముగింపు : అలంకారాలు ఎప్పుడు పుట్టాయి? అంటే ఖచ్చితంగా సమయాన్ని నిర్ణయించి చెప్పటం కష్టం. మానవుడు మాట్లాడటం నేర్చినప్పుడే ఏదో ఒక విధమైన అలంకారం పుట్టి ఉంటుంది. మానవుడు తాను చూసిన, అనుభవించిన వస్తు భావాలను ఎదుటి వానికి స్పష్టం చేసి చెప్పేటప్పుడు, తాను ఏవిధంగా వస్తు భావాలను దర్శించాడో ఆ విధంగానే ఎదుటివాని చేత దర్శింపజేయాలనే కోరికతో తాను వర్ణించి చెప్పే వస్తు భావాలను ఎదుటివానికి అతిపరిచితాలైన వస్తువులతో పోల్చి చెప్పి ఉంటాడు. ఆ పోలికను చెప్పటంతోటే అలంకారావిర్భావం జరిగి ఉంటుంది. ప్రపంచంలోని ప్రతి భాషలో ఏదో ఒక విధమైన అలంకారం ఉంటుంది. గ్రంథస్థమైన అలంకారోదాహరణలు మనకు ఋగ్వేదంలోనే లభిస్తున్నాయి. ఆ తర్వాత బ్రాహ్మణ, ఉపనిషదాదుల్లో, పురాణాదుల్లో అలంకార సృష్టి ఉంది. సాహిత్యంలో ప్రచురంగా ప్రయోగింపబడే అలంకారాలను క్రమబద్ధం, శాస్త్రబద్ధం చేయవలసిన ఆవశ్యకత ఏర్పడి ఉండి ఉంటుంది. అప్పుడు ఉద్భవించినవే పైన చెప్పిన అలంకార గ్రంథాలు, వాటిని రచించిన గ్రంథకర్తలు అని చెప్పొచ్చు.